Kostis Terzidis Η έννοια «throwaway living» απέκτησε για πρώτη φορά ευρεία προσοχή σε ένα άρθρο του περιοδικού LIFE που δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο του 1955. Το δισέλιδο άρθρο παρείχε μια σύντομη περιγραφή αυτού του αναδυόμενου κοινωνικού φαινομένου. Με τίτλο «Throwaway Living: Dozens of Disposable Housewares Eliminate the Chores», διερευνούσε την ευκολία και την καινοτομία των οικιακών αντικειμένων μιας χρήσης. Το κείμενο συνοδευόταν από μια εντυπωσιακή φωτογραφία που αποτύπωνε την ουσία αυτού του νέου τρόπου ζωής. Στην εικόνα απεικονίζεται μια χαρούμενη οικογένεια να γελάει και να πετάει όλα τα υπάρχοντά της στον αέρα, σαν να γιορτάζει τη νεοαποκτηθείσα ελευθερία από τα βάρη της παραδοσιακής νοικοκυροσύνης.
Ο συντάκτης της στήλης εξηγεί τη σημασία της σκηνής, «Τα αντικείμενα που πετάνε σε αυτή τη φωτογραφία, θα χρειαζόντουσαν 40 ώρες να τα καθαρίσουν – αλλά καμία νοικοκυρά δεν θα χρειαστεί να ασχοληθεί. Όλα θα πεταχτούν μετά τη χρήση τους.»1. Το μήνυμα ήταν σαφές: οι χρονοβόρες δουλειές του παρελθόντος δεν ήταν πλέον απαραίτητες σε αυτή τη νέα εποχή της ευκολίας. Χάρη στην έλευση των προϊόντων μιας χρήσης, καμία νοικοκυρά δεν θα χρειαζόταν να υπομείνει ένα τόσο κουραστικό έργο. Tα αντικείμενα αυτά θα προορίζονται για τα σκουπίδια μετά από μία και μόνη χρήση, συμβολίζοντας μια ριζική αλλαγή στην οικιακή ζωή.
Ακολουθούν τρεις μικρότερες φωτογραφίες, που παρουσίαζαν συγκεκριμένα παραδείγματα οικιακών αντικειμένων μιας χρήσης – ένα μπολ για σκύλους, ένα τηγάνι και μια ψησταριά. Οι εικόνες αυτές απεικόνιζαν περαιτέρω την ευκολία και την πρακτικότητα αυτών των αντικειμένων, τα οποία δεν απαιτούσαν καθόλου καθαρισμό. Φτιαγμένα από φθηνό πλαστικό και χαρτί, αυτή η νέα γενιά σκευών φαγητού υποσχόταν να ανακουφίσει τα βάρη των οικιακών εργασιών, προσφέροντας στις Αμερικανίδες νοικοκυρές μια νέα αίσθηση ελευθερίας και ψυχικής ηρεμίας.
Αυτό σηματοδότησε μια σημαντική κοινωνική και πολιτιστική αλλαγή, καθώς οι καταναλωτές εισήλθαν σε αυτό, που θα μπορούσε να περιγραφεί ως μια νέα «χρυσή εποχή» υλισμού. Σε αυτή την “εποχή”, ο καθαρισμός και η συντήρηση των οικιακών αντικειμένων άρχισαν να θεωρούνται γραφικές και περιττές σπατάλες χρόνου. Αντίθετα, η απόρριψη χρησιμοποιημένων αντικειμένων έγινε όχι απλώς μια πρακτική λύση αλλά μια πολιτιστική πρακτική, συμβολίζοντας την αδίστακτη αποτελεσματικότητα και πρόοδο της σύγχρονης εποχής. Η συλλογική αποδοχή από την κοινωνία αυτού του αναλώσιμου τρόπου ζωής, σε συνδυασμό με την ευρεία υιοθέτηση και αναπαραγωγή του, παγίωσε το «throwaway living» ως αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης κουλτούρας. Το φαινόμενο αυτό όχι μόνο άλλαξε την οικιακή ζωή, αλλά έθεσε επίσης τις βάσεις για την καταναλωτική νοοτροπία που θα κυριαρχούσε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και μετά.
“Throwaway Living: Disposable Housewares Cut Down Household Chores”, LIFE, Aug. 1955, p. 43
Ο όρος «throwaway society» περιγράφει μια νεοσύστατη πρακτική όπου κυριαρχεί η υπερβολική παραγωγή και κατανάλωση αντικειμένων μιας χρήσης, οδηγώντας σε περιβαλλοντική υποβάθμιση και σε βαθιά μετατόπιση των κοινωνικών αξιών. Το φαινόμενο αυτό, το οποίο έχει καταστεί καθοριστικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης καταναλωτικής κουλτούρας, μπορεί να εντοπίσει τις ρίζες του στη Βιομηχανική Επανάσταση, μια περίοδο που σηματοδότησε την αυγή της μαζικής παραγωγής και τη μείωση της ανθεκτικότητας των αγαθών.
Η Βιομηχανική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα ανέτρεψε τις διαδικασίες παραγωγής, επιτρέποντας την ταχεία και φθηνή παραγωγή αγαθών. Η εποχή αυτή σηματοδότησε τη μετατόπιση από τα χειροποίητα, ανθεκτικά αντικείμενα στα αγαθά μαζικής παραγωγής που έδιναν προτεραιότητα στην προσιτή τιμή και την ευκολία έναντι της μακροζωίας. Καθώς το κόστος παραγωγής μειώθηκε, η αγορά κατακλύστηκε από προϊόντα μίας χρήσης, θέτοντας τις βάσεις για μια κοινωνία που έτεινε όλο και περισσότερο προς τη βραχυχρόνια χρήση και τη συχνή αντικατάσταση.
Ο 20ός αιώνας, και ιδιαίτερα η εποχή μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, είδε την παγίωση της καταναλωτικής κουλτούρας, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η οικονομική ευημερία της δεκαετίας του 1950 τροφοδότησε μια έξαρση του καταναλωτισμού, με τη διαφήμιση και το μάρκετινγκ να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της ιδέας ότι η ευτυχία και η κοινωνική θέση συνδέονται με την απόκτηση νέων, μοντέρνων αντικειμένων. Τα προϊόντα μιας χρήσης, όπως τα χάρτινα πιάτα, τα πλαστικά σκεύη και οι συσκευασίες μιας χρήσης, έγιναν πανταχού παρόντα, αντανακλώντας μια πολιτισμική στροφή προς την ευκολία και την αναλώσιμη χρήση.
Οι επικριτές αυτής της αναδυόμενης throwaway κουλτούρας, όπως ο Vance Packard, άρχισαν να εκφράζουν τις ανησυχίες τους. Στο άρθρο του «Progress Through Throwaway Spirit» του 1960, ο Packard εξέτασε τις επιπτώσεις μιας κοινωνίας που καθοδηγείται όλο και περισσότερο από την επιθυμία για καινοτομία και ευκολία. Υποστήριξε ότι αυτό το «πνεύμα της απόρριψης» δεν ήταν μόνο σπάταλο αλλά και σύμπτωμα βαθύτερων κοινωνικών ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένης της περιφρόνησης της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και της αποδυνάμωσης των παραδοσιακών αξιών που επικεντρώνονται στη διατήρηση των πόρων και την ανθεκτικότητα.
Το περιβαλλοντικό κίνημα της δεκαετίας του 1960 και του 1970 έφερε αυτές τις ανησυχίες στο επίκεντρο. Επιδραστικά έργα όπως το «Silent Spring» (1962) της Rachel Carson ανέδειξαν τις οικολογικές συνέπειες των βιομηχανικών και καταναλωτικών πρακτικών, πυροδοτώντας μια ευρύτερη συζήτηση για τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον πλανήτη. Αυτή η περίοδος σηματοδότησε την έναρξη μιας πιο οργανωμένης αντίδρασης ενάντια στην κουλτούρα της απόρριψης, με πρωτοβουλίες που προωθούσαν την ανακύκλωση, τη διατήρηση και τη βιώσιμη διαβίωση να κερδίζουν έδαφος.
Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες αυτές, η κουλτούρα της απόρριψης παρέμεινε και μάλιστα επεκτάθηκε σε νέα πεδία με την έλευση της ψηφιακής εποχής. Ο ταχύς ρυθμός της τεχνολογικής καινοτομίας οδήγησε στη συχνή αναβάθμιση των ηλεκτρονικών συσκευών, συμβάλλοντας στην εκτίναξη του προβλήματος με την εισαγωγή των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Η δυνατότητα απόρριψης επεκτάθηκε πλέον πέρα από τα φυσικά αγαθά και στα ψηφιακά προϊόντα, επιδεινώνοντας τις περιβαλλοντικές προκλήσεις που συνδέονται με τη μαζική κατανάλωση.
Σήμερα, καθώς ο κόσμος παλεύει με τις συνέπειες δεκαετιών αναλώσιμης χρήσης, αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η ανάγκη μετάβασης προς μια πιο βιώσιμη και κυκλική οικονομία. Η μετάβαση αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο τη μείωση των αποβλήτων, αλλά και την επανεξέταση των ίδιων των θεμελίων της παραγωγής και της κατανάλωσης. Η εξέλιξη της κοινωνίας της απόρριψης, από τις ρίζες της στη Βιομηχανική Επανάσταση έως τις σημερινές της εκδηλώσεις, υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη για έναν πολιτιστικό και οικονομικό μετασχηματισμό που θα δίνει προτεραιότητα στη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα έναντι της βραχυπρόθεσμης ευκολίας.
Αυτό το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από την ερευνητική εργασία μου με τίτλο «Waste Makers, Trend Setters & Future Designers», η οποία εξετάζει τον ρόλο του σχεδιασμού στην ενίσχυση της κοινωνίας μίας χρήσης και τη δυνατότητά του να καθοδηγήσει τη μετάβαση προς πιο βιώσιμες πρακτικές. Η εργασία αναλύει τη σχέση της κοινωνίας με την κατανάλωση, την επίδραση της βιωσιμότητας στο design και την ηθική ευθύνη των σχεδιαστών για τη διαμόρφωση ενός πιο συνειδητού μέλλοντος.
